Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2021
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Eda Eriş KIZGIN
Danışman: Gülsen Baş
Özet:
Sıbyan mektepleri İslam
ve Türk eğitim sisteminin temel basamağını oluşturan eğitim kurumlarıdır.
Osmanlı döneminde özellikle Anadolu coğrafyasında yaygın olarak inşa edilen
mektepler, ilköğretim düzeyinde verilen eğitimin yanısıra yapıldığı devrin
mimari üslubunu yansıtmaları bakımından önem taşımaktadır. Bu tez ile
Anadolu’da Osmanlı dönemi boyunca hemen hemen her kent, kasaba ve köyde inşa
edilen sıbyan mekteplerinin tespiti, incelenmesi ve Osmanlı mimarisi
içerisindeki öneminin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Yapılan çalışmalar
sonucunda Osmanlı Dönemi’nden günümüze ulaşabilen 116 sıbyan mektebi
incelenmiştir. 15. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasında inşa edilen bu sıbyan
mektepleri geniş bir tarihsel sürece sahiptir.
Osmanlı’nın başlangıcından itibaren kullanıldığı bilinen bu yapıların
inşasının 16. ve 18. yüzyıllarda yoğunlaştığı görülmektedir.
Çalışma kapsamında
incelenen sıbyan mektepleri yer aldıkları yerleşim özellikleri, banileri,
mimarları, vakfiye ve arşiv belgeleri ile plan, malzeme ve süsleme özellikleri
ile değerlendirilmiştir. Osmanlı kültürünün bir parçası olan mektepler külliye
elemanı ve bağımsız olmak üzere iki farklı yerleşim özelliğine sahiptir. Külliyelerde yer alan sıbyan mekteplerin
konumu bani ve mimarin tercihleri ile topografik şartlar doğrultusunda
belirlenirken, külliye bünyesinde yer almaması sebebi ile bağımsız olarak
adlandırılan sıbyan mektepleri ise mahalle içerisinde cami, medrese, türbe,
tekke, sebil ve çeşme gibi toplumsal yapılarla birlikte konumlandırılmıştır.
Toplumun her kesimi
tarafından inşa ettirilen sıbyan mekteplerinin sürekliliği için vakıflar
kurularak vakfiyeler hazırlanmıştır. Vakfiyelerde mekteplerde verilecek eğitim,
öğrenci ve görevlilerinin nitelik ve ücretleri belirtilmiştir. Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri’nde yapılan taramalar sonucunda tespit edilen tamir belgeleri
ile yapıların inşasından sonra da bu yapılara önem verilerek gerekli
onarımlarının yapıldığı anlaşılmaktadır.
Mekteplerin plan şemaları verilen eğitimine
göre şekillenirken, mimari ve süsleme programları ise inşa edildikleri dönemin
özelliklerini taşımaktadır. Sıbyan mektepleri mimarisini farklı başlıklar
altında değerlendiren bu çalışma ile mekteplerin Osmanlı mimarisi içerisindeki
önemi, gelişimi ve dönüşümü hakkında elde edilen bilgiler ışığında ulaşılan
sonuçlara yer verilmiştir.
Anahtar
Kelimeler: Osmanlı Dönemi, Anadolu, Sıbyan Mektebi, Külliye,
Mimari, Eğitim.