ez-Zehebü'l-İbrîz Adlı Eseri Çerçevesinde Abdurrahmân es-Se'âlîbî ve Dilciliği

---

Tezin Türü: Yüksek Lisans

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslami Bilimler (Yl) (Tezli), Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2020

Tezin Dili: Arapça

Öğrenci: MOHSIN HASAN AWLA AWLA

Danışman: Rıfat Akbaş

Özet:

Bu çalışmada, Abdurrahmân es-Se'âlibî’nin ez-Zehebü’l-İbrîz adlı eserinde dil konusunda göstermiş olduğu gayretleri inceleme konusu yapılmıştır. Müellifin söz konusu kitabı Kur’ân-ı Kerîm’in ihtiva ettiği kavram ve terimlerini geniş çaplı değerlendirme konusu yapan önemli kaynaklardan sayılmaktadır. Bu yüzden kitap birçok dil bilimcinin görüşlerini aktarması yönüyle bu sahada oldukça zengin bir muhtevaya sahiptir. Kelimelerin kökeni, vezni, iştikakıyla beraber ibdâl (harf değişimi) idgam ve hazf gibi konulardan da söz eden müellif sözü edilen kuramlar perspektifinde gerek kelime gerekse harflerin kullanış tarzlarını da detaylı bir şekilde ele alır.

            Çalışma, önsöz ve girişten sonra dört bölümden oluşmakta olup sonunda sonuç ve kaynakçaya yer verilmiştir. Tezin giriş bölümünde Abdurrahmân es- Se'âlibî’nin kısaca hayatı ele alınmıştır. Birinci bölümde kullanmış olduğu kaynaklar ve dilbilgisi bağlamında izlediği metot üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde, imâle, idgam, işbâ, hemzenin tahkiki ve teshili gibi Se‘âlîbî’nin dilbilgisi bağlamındaki fonetik görüşleri aktarılmıştır. Üçüncü bölümde Se‘âlîbî’nin sarf (kelime bilgisi) hakkındaki görüşlerine yer verilirken dördüncü bölümde nahiv (cümle bilgisi) hakkındaki yaklaşımlarına değinilmiştir.

            Abdurrahman es-Se‘âlîbî’nin ez-Zehebü’l-İbrîz adlı eseri ayetlerin tefsiriyle birlikte birçok kavram ve terimin tanımını içermesi, özellikle Arapların konuşma üslubu ve lehçeleriyle dolu olması hasebiyle bir nevi sözlük mahiyeti taşımaktadır.

 Bu kitabın özelliklerinden biri, müellifin kelimelerin sadece bir yönünü ifade etme ve analizini yapmakla yetinmemesi ve inceleme konusu yaptığı kelimeleri oldukça farklı açı ve irab veçhiyle beraber değerlendirmeye tabi tutmasıdır. Bazen ilgili kelime hakkındaki taşıdığı kanaati belirten müellifin, bazen de birçok görüş içerisinde sadece sahih olanı tercih ettiği görülmektedir.  Kimi zaman da sadece nahivcilerin görüşlerini nakletmekle yetinen müellif -ki bunun birçok örneğini görmek mümkün- bu görüşlere herhangi bir müdahale ve hangisini tercih ettiğini belirtmeden konuyu kapatır.

Bu anlamda Abdurrahmân es- Se'âlibî’nin bilgili bir araştırmacı ve harika bir müfessir kimliğine sahip bir şahsiyet olduğu söylenebilir. Nitekim araştırma esnasında kendisinin geniş çaplı ve çok yönlü bir bilgiye haiz olduğu ilk başta göze çarpmaktadır. Nüzul sebepleriyle birlikte Kur’ân-ı Kerîm’in farklı kıraatlerinden zaman zaman dayanak gösteren Se‘âlîbî, bazen hadislere de müracaat ederek murad edilen mananın eksiksiz ve doğru anlaşılması noktasında üstün bir gayret ve çaba içerisine girerek kendisini fazlasıyla ispatlamıştır.