Akademik Veri Yönetim Sistemi
Sanat ve Kültür Tarihi Araştırmaları, Resul Yelen,Ercan Çalış, Editör, Hiper Yayın, İstanbul, ss.457-493, 2020
Şırnak iline bağlı olan İdil ilçesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer almakta ve il merkezine 62 km. uzaklıktadır1. Şehrin yüzölçümü 550 km2, rakımı 950 m’dir.2 Kuzeyi dağlık ve engebeli, güneye doğru ovalık bir arazi özelliğine sahiptir. İdil bugüne kadar birçok isimle anılmıştır. Bunlardan bir tanesi de M.Ö. 2000’li yıllarda ilçeye gelen Zapdey adındaki bey bu şehre Beyt Zapdey yani Zapdey’in Evi adını vermiştir. Daha sonraki dönemlerde ilçe Azak veya Hazak şeklinde anılmıştır.
Tarihsel süreç içerisinde büyük uygarlıkların kurulduğu bir bölgede yer alan İdil, farklı zamanlarda çeşitli uygarlıkların kültürlerinden etkilenmiş ve günümüze kadar gelen farklı birçok uygarlığın izlerini taşımaktadır. Bunlardan bir tanesi de Süryanilerdir. Süryaniler bugün Türkiye’de Turabdin Bölgesi’nde yaşamlarını sürdürmektedir. Bu bölgenin bugünkü coğrafi sınırları batıda Mardin, güneyde Nusaybin, doğuda Cizre ve kuzeyde Hasankeyf kentleriyle çevrilidir4 (Harita. 1). Süryanicede “Tur” kelimesi dağ, “Abdin” kelimesi ise köleler yani “Köleler Dağı” anlamına gelmektedir.5 Süryaniler bu adın “ibadet edenlerin dağı” anlamına geldiği kabul ederler.6 Turabdin Bölgesi’nin sınırları içinde bulunan İdil ilçesinde Hıristiyanlık inancının çok erken tarihlerde yayılmıştır. Havari Thomas’ın kardeşi olan Aday, öğrencileri Agay ve Mara’yı yanına alarak İdil ve çevresinde Hıristiyanlığı yaymaya gitmişlerdir.7 Melfono Zekay Demir; Aday ve Agay tarafından 2. yüzyılın başında İdil’e Mirza adında bir Metropolit atandığını söylemektedir.8 Hans Hollerweger de 120 yılında Beth Zabday’da (Azak-İdil) bir Mepropolit olduğunu vurgulamıştır.
İdil, Erken İslam Dönemi’nde Emevi, Abbasi, Selçuklu ve Osmanlı gibi büyük İslam devletlerinin hâkimiyetine girmiştir. Fakat şehirde İslam inancını yansıtan eserler gelişme göstermemiştir. Buna karşın daha çok Hıristiyan inancına ait kültürel doku gelişmiştir. İdil’deki Hıristiyan mimari dokusu burada yaşayan Süryaniler tarafından oluşturulmuştur. Daha çok şehrin kuzeyinde yaşayan Süryaniler inançları gereği birçok manastır ve kilise inşa etmiştir. Bu bağlamda Süryanilerin İdil İlçesi’nde yapmış olduğu manastırlar konumuzu teşkil etmektedir. Manastırlar daha çok yerleşim yerlerinden uzak yerlerde inşa edildiği görülmektedir