“FAḪRÜ’S-SÛDÂN ʿALE’L-BÎḌÂN” ADLI RİSÂLESİ ÖZELİNDE CÂḤİẒ’İN RASYONEL VE İRRASYONELLİĞİ

Creative Commons License

Akbaş R.

Afrika 2. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi, Cairo, Mısır, 28 - 30 Haziran 2023, ss.53-58

  • Yayın Türü: Bildiri / Tam Metin Bildiri
  • Basıldığı Şehir: Cairo
  • Basıldığı Ülke: Mısır
  • Sayfa Sayıları: ss.53-58
  • Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

İslâm kültür kaynaklarına dair birçok ilmî neşri bulunan Mısırlı âlim Abdüsselâm Muhammed Hârûn (1909-1988) tarafından edisyon kritiği yapılan “Resâʾilü’l-Câḥiẓ” adlı derleme çalışmada çeşitli mevzulara dair risâlelerin yanı sıra “faḫrü’s-sûdân ʿale’l-bîḍân” başlığıyla bir risâle de yer almaktadır. Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Câhiz’e (öl. 255/869) ait olan bu risâle o dönemlerde oldukça yaygın olan ideolojik üstünlükleri destekleyen elit kitlelere karşı adeta bir reddiye hamlesi olarak görülebilir. Zira siyahîlerin beyazlara olan üstünlüklerini konu edinen risâle dönemin sosyo-ekonomik, demografik ve kültürel dinamikleri dikkate alındığında oldukça hümanist bir anlayışla kaleme alınmıştır. Câhiz söz konusu risâlesinde bireylerin ten renginden dolayı ötekileştirilmemesi gerektiğini aklî ve naklî delillerle ispatlamakla yetinmeyip siyahîler aleyhine inşâd edilen çirkin beyitlere karşı yine siyahî şairler tarafından verilen cevapları ve bu cevaplarda yer alan kavram, isim ve figürleri tarihsel süreç bağlamında detaylıca açıklamıştır. Öte yandan o, bazı insanların cezalandırılma amaçlı Allah tarafından siyah derili olarak yaratıldığı yönündeki söylemleri iklim şartları ve coğrafya koşullarını delil gösterip kesin bir dille reddetmiş ve böylece gelenekçi anlayışları tenkit süzgecinden geçiren bir kişiliğe sahip olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır. Bununla birlikte gerek risâlenin adı gerekse risâlenin yazılma amacına uygun düşmeyen yersiz ve gereksiz ayrıntılar Câhiz’in rasyonel ve irrasyonel şeklinde iki farklı tutum içinde olduğunu akla getirmektedir. Çünkü risâle, üstünlük ve meziyetleri sadece beyaz deri rengine bağlayan belli bir toplumun bu yanlış anlayışını siyah deriye sahip olan bireyleri yücelterek ve doğrudan hayvanlar âlemi, tabiat ve yiyecekler içerisinde en gözde olanın siyah renkliler olduğunu vurgulayarak eleştirmiştir. Bu bağlamda çalışmada Câhiz’in mezkûr risâlesinde irdelediği ve öne sürdüğü mevzular eleştirel bir kakış açısıyla değerlendirilecek ve niçin bu risâleyi yazma ihtiyacı duyduğuna ilişkin olası nedenler saptanmaya çalışılacaktır.