Akademik Veri Yönetim Sistemi
İlahiyat Bilimlerinde Makasıd, Van, Türkiye, 13 - 15 Ekim 2023, ss.84-86, (Özet Bildiri)
Osmanlı siyasi geleneğinde muktedirin meşruiyeti iki esasa müsteniddir. Bunlar şer’i ve örfi esaslardır. Şer’i esasın üslubunu “tefakkuh”, örfi esasın üslubunu ise “teamül” teşkil etmiştir. Birinci üslubun tedvininden “fıkıh” literatürü, ikinci üslubun temessülünden “töre” ortaya çıkmıştır. Fıkıh literatürü siyasi geleneğe “ahkâm-ı sultaniye”, “nasihatü’l-müluk” vb. başlıklar üzerinden katkı sunarken “töre” olgusu “kut” ve “kanun” anlayışları ile mezkûr geleneğe kaynak sağlamıştır. Ve her iki geleğin terkibinden “siyaset-i şer’iyye” teşekkül etmiştir. Ahkâm ve nasihat, teorik planda “vasfa”, kut ve kanun ameli anlamda “tarza” atıf yaparak ailelerin veya kişilerin hükümranlıklarına kapı aralamıştır. Bu kapının açık kalmasını ise yine bahse konu başlıkların eylem noktasındaki müşterek iddiaları olan “adalet” anlayışı sağlamıştır. Dolayısıyla Osmanlı sultanlarının ahkam ve nasihatlara intisapları ve bu müntesip olmanın gereği olarak gaza ve cihada iştirakları hükümranlıklarının istinadı, “adalet” kaygısına mutabık idari eylemleri ise hâkimiyetlerinin istikrarı olmuştur. Hükümranlığa meşruiyet ve hakimiyete meşrutiyet kazandıran bu kaynakların aynı zamanda her iki kıymete de son verdikleri unutulmamalıdır. Hükümranlığın ve hakimiyetin “lazım-ı gayrı mufarıkı” olan her iki esasın aynı zamanda muktedirlerin baş ucunda “Demokles kılıcı” gibi asılı durmasını temin eden belli kriterler mevcuttur. Makâsıdü’ş-Şerîa olarak tarif ve tavsif edilen bu ilkeler, muktedire “din”, “mal”, “nesil”, “nefis” ve “akıl” ilkeleri karşısında teyakkuz halinde durmasını telkin etmektedir. Aksi takdirde bu ilkeleri taşımayan veyahut bu ilkelere karşı lakayt olanın hükümranlığın ve hakimiyetin son bulacağını bildirmektedir.
Araştırmamıza mevzu V. Murad’ın hükümranlığına temel ve hakimiyetine nihayet olan etkenler de makasıdı’ş-şerîa başlığı altında sıralanan ilkelerdir. Çalışma başta Osmanlı Arşivleri olmak üzere dönem kaynakları ve konuya ilişkin araştırma eserleri dikkate alınarak
hazırlanmıştır.