Akademik Veri Yönetim Sistemi
Uluslararası Osmanlı Mektepleri Sempozyumu (UOMS 2021), Yalova, Türkiye, 17 - 19 Kasım 2021, ss.389-422
1277/1860 yılında Isparta Rüşdiyesi adıyla açılan mektep daha sonra
idâdîye çevrilmiş, Cumhuriyet döneminde önce bir devreli liseye,
daha sonra da orta mektebe dönüştürülmüş olup günümüzde (2021)
Şehit Ali İhsan Kalmaz Anadolu Lisesi olarak eğitim vermeye devam
etmektedir. Bu bilgiye göre mektep, 160 yıllık tarihiyle Türkiye’nin
köklü eğitim kurumlarından biri olarak dikkat çekmektedir.
Mektep, iki asra yakın tarihi boyunca yalnızca binlerce öğrencinin
yetişmesini sağlayan bir eğitim kurumu olarak değerlendirilmemelidir.
Eğitim öğretim boyutunun dışında kente ve sancak geneline ekonomik,
toplumsal, istihdam, kültürel ve sanat etkinlikleri vb alanlarda
yaptığı katkı da dikkate alınmalıdır.
Yukarıdaki açıklamalar bağlamında adı geçen eğitim kurumu,
daha geniş boyutlu bir çalışma konusu olmayı hak etmektedir. Bu çalışma
maârif ve vilâyet sâlnâmeleri ile sınırlı bir kaynakla, mektebin
bir döneminin, kısa bir tarihçesinin ortaya konulması amacındadır. Bu
amacın dışında, yukarıda değinildiği üzere, ileride yapılacak kapsamlı
araştırmalara da katkı sunabileceği umulmaktadır. Zira Isparta Rüşdiyesi
adıyla temel eğitim düzeyinde açılan mekteple ilgili zengin bir
* Doç. Dr., Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Tarih Eğitimi Anabilim Dalı,
Van, e-posta: mdeniz@yyu.edu.tr, orcid: 0000-0001-9331-7012
Osmanlı Mektepleri (Bir Modernleşme Çabası olarak O 390 smanlı Eğitiminde Yeni Arayışlar)
arşiv ve kaynak araştırmacıları beklemektedir. Her ne kadar mektebin
Osmanlı dönemine ait arşiv belgeleri mektep/ Şehit Ali İhsan Kalmaz
Anadolu Lisesi ve Isparta İl Millî Eğitim Müdürlüğü arşivinde mevcut
olmasa da Cumhuriyet dönemine kadar Isparta’nın Konya Vilâyeti’ne
bağlı idarî bir birim olması nedeniyle Konya Millî Eğitim Müdürlüğü
Arşivi/Konya Maârif Arşivinde çok sayıda belge bulunmaktadır. Ayrıca
mektep bilgilerinin yer aldığı çeşitli çalışmalar ile farklı kategorilerdeki
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Maârif Vekâleti 1329-1330
Ders Senesine Mahsus İhsâiyyât Mecmuası gibi Osmanlı arşiv ve yayınları
da bu bağlamda başvurulacak kaynaklardır. Cumhuriyet dönemine
ait veriler ise hem Şehit Ali İhsan Kalmaz Anadolu Lisesi hem de
Isparta İl Millî Eğitim Müdürlüğü ve Millî Eğitim Bakanlığı arşivinde
bulunmaktadır.
Osmanlı Devleti belgelerinde geçen sâlnâme sözcüğünün günümüzdeki
karşılığı yıllık olup, arşiv belgeleri ve kitaplarda daha çok
anal/annal kavramı ile ifade edilmiştir. Sâlnâmeler ya da yıllıklar Osmanlı
Devleti de dahil olmak üzere tarih boyunca kurulan devletlerde
mevcut durumun görülmesi, gelecekle ilgili çıkarımlar yapılabilmesi
ve geleceğe bilgi/veri aktarılması amacıyla kullanılagelmiştir. Yıllıklar,
belirli zaman diliminde bir bölge ya da ülke genelini kapsayacak
şekilde o yerin toplumsal, siyasal, ekonomik, kültürel, eğitim gibi
alanlarda tarihsel bilgilerin/verilerin sonraki yıllara ve günümüze
ulaşmasını sağlamıştır.
Sâlnâmelerde Isparta Rüşdiyesi/İdâdîsi başlığı altında yapılan
bu çalışmada Osmanlı Dönemi’nde çıkarılmış olan Konya Vilâyet
Sâlnâmeleri ile Maârif Sâlnâmeleri temel kaynak olarak alınmıştır. Bu
kaynağın dışında ikincil kaynaklara da yer verilmiştir.
Sâlnâmeler, Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında düzenlenmeye
başlanmıştır.1 1263/1847 yılında ilk devlet yıllığı, Sâlnâme-i Aliye-yi
1 İlhan Palalı, “Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Değeri”, Harran
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (Ocak-Haziran 2010), 1–14.
Osmanlı Mektepleri (Bir Modernleşme Çabası olarak Osmanlı Eğitiminde Yeni Arayışlar) 391
Osmaniye adıyla hazırlanmış,2 sonraki yıllarda da devlet, bakanlık/
nezâret ve vilâyet sâlnâmeleri gibi resmî sâlnâmelerin yanı sıra özel
kurum ve kişilerce de sâlnâme çıkarılmıştır.3
Bu çalışmada da temel kaynak olarak vilâyet sâlnâmeleri ilk kez
1283/1866’da Bosna’da yayınlandıktan sonra 1285/1868 yılından
itibaren yaygın olarak çıkarılmaya başlanmıştır. Isparta’nın bağlı olduğu
Konya Vilâyeti’ne ait veriler sunan Konya Vilâyet Sâlnâmeleri
1285/1865 ile 1332/1914 yılları arasında 30 adet yayınlanmıştır.4 Ancak
1297/1880 yılında yayınlandığı düşünülen sâlnâmeye rastlanmamıştır.
Diğer temel kaynak olup Osmanlı Ülkesinin bütünü hakkında
veriler sunan maârif sâlnâmelerinin ilki 1316/1898 yılında yayınlanmıştır.
Toplam altı nüsha yayınlanmış olup sonuncusu 1321/1903 yılında
yayınlanmıştır.5 Çeşitli yerlerde altı ayrı maârif sâlnâmesinin
yayınlandığı bilgisine karşın 1320/1902 yılına ait sâlnâmeye henüz
rastlanmamıştır.6
Vilâyet sâlnâmelerinde vilâyetin tarihi, coğrafyası, yönetim örgüt,
yapı, birim/organları, kaza, nahiye, kasaba ve köyleri, memurları,
eski eserleri, üretim faaliyetleri, ticaret ve nüfusu hakkında bilgiler yer
2 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal Ekonomik Yapısı (Ankara:
Türk Tarih Kurumu, 1997), 293.
3 Özel sâlnâmelerden bazıları şunlardır: Şahıslarca çıkarılanlar; Ali Suâvi-Türkiye Fî Sene
1288, Ebüzziya Mehmed Tevfik-Sâlnâme-i Hadîka; kurumlarca çıkarılanlar; Sâlnâme-i
Servet-i Fünûn, Millî Nevsal vb. Ayrıntılı bilgi için bk. Bilgin Aydın, “salnâme”, Türkiye
Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (erişim 28.07.2021); Hasan Duman, Osmanlı Sâlnâmeleri
ve Nevsâlleri (Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayınları,
2000).
4 Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin, 29; Bilgin Aydın, “salnâme”, Türkiye
Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (erişim 28.07.2021).
5 Bilgin Aydın, “salnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (erişim 28.07.2021).
6 Togay Seçkin Birbudak, “Sâlnâmelere Göre Sivas Vilâyeti’nde Eğitim-Öğretim (1898-
1903)”, Kastamonu Eğitim Dergisi 15/1 (Mart 2007), 303-316; Ünal Taşkın, “Maârif
Sâlnâmelerinde Mamuratülaziz”, The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS)
6/3 (Mart 2013), 1327-1353; Ebru Güher, “Maârif Sâlnâmeleri’ne Göre Cebel-i Bereket
Sancağı’nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M. 1898-1903)”, Turkish Studies 9/4 (İlkbahar
2014), 457-467; Hamdi Doğan, “Karaman Kazası’nda Eğitim Faaliyetleri (1898-1940)”,
Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/1 (Mart 2017), 823-864.
Osmanlı Mektepleri (Bir Modernleşme Çabası olarak O 392 smanlı Eğitiminde Yeni Arayışlar)
almıştır. Bu bilgilerin yanı sıra çalışma konumuzla ilgili vilâyete bağlı
sancak ve kazalardaki Müslüman ve gayrimüslim mektepleri ve bu
mekteplerin yönetici, öğretmen ve öğrenci sayıları hakkında bilgilere
de yer verilmiştir.
Maârif sâlnâmelerinde Nezâretin tarihçesi, maârif nâzırları, memurlar,
mektepler ve kütüphaneler, imtihanlar ve mükâfat cetvelleri
hakkında bilgiler yer almıştır. Bu sayede, ülke genelindeki tüm yerleşim
merkezlerinde eğitim-öğretim hakkındaki mevcut durum ayrıntılı
olarak kayıt altına alınmıştır.