Ebu'l-Hasan El-Eş'arî'de Nedensellik Karşıtlığı: Âdet Nazariyesi


Yıldız M.

Dakîku'l-Kelam Kelam Kozmolojisi, Ramazan Altıntaş,Ahmet Mekin Kandemir, Editör, Kitap arası, İstanbul, ss.327-348, 2021

  • Yayın Türü: Kitapta Bölüm / Araştırma Kitabı
  • Basım Tarihi: 2021
  • Yayınevi: Kitap arası
  • Basıldığı Şehir: İstanbul
  • Sayfa Sayıları: ss.327-348
  • Editörler: Ramazan Altıntaş,Ahmet Mekin Kandemir, Editör
  • Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Sebep ile sonuç arasında her bir olayın bir nedenin olduğu ve sebep ile sonuçarasındaki ilişkinin de zorunlu olduğu fikrini barındıran nedensellik meselesi hakkındaki

tartışmalar İlkçağ Yunan düşüncesinden Ortaçağ İslâm düşüncesine ve günümüze

kadar devam etmiştir. Mu’tezile kelâmında tartışılan bu mesele Ebu’l-Hasan

el-Eş’arî ve takipçisi kelâmcılar tarafından da hararetli bir şekilde tartışılmıştır.

Eş’arîlere göre âlemdeki olayların belirsiz ve düzensiz olma gibi bir durumu olmadığı

gibi sebeplerin sonuçları doğurması gibi bir durum da yoktur.

Zorunlu nedensellik karşıtlığı hususunda Eş’arîler ile Basra Mu’tezilesinin

birbirine yakın argümanları kullandıklarını söylemek mümkündür. Âlemin işleyişinin

tabiatlar neticesinden gerçekleştiği görüşü Sümâme, Muammer ve Nazzâm gibi

birkaç kelâmcı hariç Basra Mu’tezilesi tarafından eleştirildiği gibi aynı şekilde Eş’arî

ve takipçisi kelâmcılar tarafından da eleştirilmiştir. Basra Mu’tezilesinde tabiattaki

işleyişin belli bir âdete göre cereyan ettiği ve bu işleyişin de zorunlu olmadığı şeklinde

benimsenen âdet nazariyesi Eş’arîler tarafından da benimsenmiştir. Ancak

Basra Mu’tezile’nin âlemdeki olayları i’timâd ve tevlîd kavramalarıyla izahatı Eş’arî

ve takipçisi kelâmcılar tarafından nedenselliği çağrıştırdığı gerekçesiyle şiddetli bir

şekilde eleştirilmiştir. Öyle ki Eş’arî ve takipçisi kelâmcılara göre âlemdeki olayların

Mu’tezilî kelâmcılar tarafından i’timâd ve tevlîd kavramlarıyla açıklanması ile tabiatçılar

tarafından tab’ kavramıyla açıklanması arasında herhangi bir fark yoktur.

Basra Mu’tezile’sinin i’timâd ve tevellüd kavramlarıyla açıkladığı tabiattaki olaylar

Eş’arîler tarafından fail-i muhtâr olan Allah’ın aracısız bir şekilde doğrudan yaratmasıyla

gerçekleştiği vurgulanmaktadır. Bundan dolayı nedensellik karşıtlığı hususunda

Eş’arî başta olmak üzere Eş’arîler ile Basra Mu’tezilesi arasında farklılığın olduğunu

söyleyebiliriz. Ayrıca Bâkıllânî’den Gazâlî’ye kadar Eş’arilikte nedensellik

karşıtlığı ve âdet nazariyesinin Eş’arî’nin görüşleri doğrultusunda şekillendiğini

söylemek de mümkündür.