Akdamar Kutsal Haç Kilisesi’nin Ermeni Mimarisi İçindeki Yeri

Bu çalışma, Van Gölü üzerindeki Akdamar Adası’nda yer alan ve 915–921 yılları arasında Vaspurakan Kralı I. Gagik Artsruni tarafından inşa ettirilen Kutsal Haç (Surp Haç) Kilisesi’ni, sanat tarihi disiplini çerçevesinde karşılaştırmalı olarak incelemektedir. Yapı, hem Ermeni mimarlık geleneği içinde özgün bir yere sahiptir hem de döneminin politik, dini ve estetik anlayışlarını eşzamanlı olarak yansıtan çok katmanlı bir anıt örneği sunmaktadır. Kilisenin mimarı Manuel’dir ve yapı, merkezi kubbeli haç planı, taş malzeme kullanımı, zengin dış cephe rölyefleri ve ikonografik çeşitliliğiyle öne çıkar.

Özellikle dış cephede yer alan rölyef kompozisyonları, İncil’den sahnelerin yanı sıra mitolojik yaratıklar, hayvan figürleri, av sahneleri ve kraliyet temsillerini içererek hem kutsal anlatıyı hem de dünyevi otoriteyi bir arada sunar. Bu yönüyle yapı, yalnızca bir ibadet mekânı değil, aynı zamanda bir kraliyet meşruiyet aracı ve ideolojik anlatı alanı olarak da işlev görmektedir. Çalışmada, Akdamar Kilisesi; çağdaşı olan Ani Katedrali, Marmashen Manastırı ve Geghard Kompleksi gibi yapılarla mimari plan, yapı tekniği ve süsleme programları açısından karşılaştırılmıştır. Akdamar’ın özellikle dışa dönük süsleme anlayışı, Ermeni mimarisinde nadir görülen bir uygulamadır. Ayrıca, figüratif anlatım yoğunluğu açısından Hristiyan örnekleriyle benzerlikler göstermesi, yapının yalnızca bölgesel değil, sanat tarihi bağlamında da önemli evrensel bir yere sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, Akdamar Kutsal Haç Kilisesi, Ermeni Orta çağ sanatında sadece mimari değil, ikonografi, temsil politikası ve estetik anlayış açısından da ayırt edici ve özgün bir örnek olarak değerlendirilmelidir.