Buhara Hanlığı 1500 yılında Cengiz Han’ın en büyük oğlu Cuci’nin oğullarından biri olan Şiban’ın soyundan gelen Muhammed Şeybanî tarafından Maveraünnehir’de kurulmuş, hanedan değişiklikleri ile birlikte 1920 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. 1500 yılında Şeybaniler (Ebu’l-Hayrlılar) ile başlayan hâkimiyet, 1599’dan 1785’e kadar yine Cuci’nin oğullarından biri olan Tokay Timur’un soyundan gelen Astrahanîler (Canoğulları, Tokay Timurlular) tarafından devam ettirilmiştir. Astrahanîler döneminin ilk hükümdarının kim olduğu sorusuna aynı zamanda hanedanın başlangıç tarihine dair yaşanan ihtilaf söz konusudur. Astrahanîler döneminde yaşanan taht mücadelesi sonucunda Babürlü hükümdarından istenen yardım, Harezm Hanlığı ile yapılan savaşlar ve iç çekişmeler Mangıt hanedanının engellenemeyen yükselişine ortam hazırlamıştır. Nadir Şah’ın otorite boşluğundan faydalanarak Türkistan’da İran hakimiyetini hissettirmesi de yine bu hanedan dönemine denk gelmektedir. Bu İranî işgal sadece Buhara’da değil Türkistan hanlıklarında da iç siyasî dengeleri tamamen değişmiştir. Nadir Şah’ın ölümünden sonra Buhara’da Astrahanîler hanedanı sona ermiş, yerini Mangıt hanedanı almıştır. Mangıt hanedanı 1785’ten 1920 yılına kadar Buhara Hanlığı toprakları üzerinde hakimiyet sürmüştür. Mangıtlar devri genel olarak diğer Türkistan hanlıkları üzerinde otorite kurma, siyasî istikrarı sağlama ve Rusya ile denge politikası kurma çabasıyla geçmiştir. Ancak Rus Çarlığı’nın Türkistan hanlıklarını işgal etmeye başlamasıyla bu tehlike Buhara Hanlığı için de ciddiyet kazanmıştır. Türkistan’ın İngiliz ve Rus rekabetinin etkisinde kaldığı bu yıllarda, Buhara Hanlığı Rusya’dan yana bir tavır sergilemiştir. Bu dönemde Kazan ve Kırım Tatarlarının başı çektiği cedit hareketi kendini Türkistan’da da hissettirmeye başlamış, hanlık sosyal ve kültürel olarak ikiye bölünmüştür. Cedit hareketine mensup yenilik taraftarı kimseler ile geleneksel yapının sürdürülmesini destekleyen kadimciler arasında yaşanan çekişmeler de hanlığın siyasî hayatında önemli rol oynamıştır. Rus demiryollarının Türkistan içlerine kadar uzanmaya başlamasıyla kaçınılmaz işgaller de birbirini izlemiş, Mangıtlar döneminde Buhara Hanlığı Rus işgaline uğramıştır. Buhara Hanlığı, Rus Çarlığı’nın yıkılışı ile 1918-1920 yıllarında bağımsızlığına kavuşsa da bu durum çok uzun sürmemiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında Bolşevik ve Menşevikler arasında yaşanan iç savaşın etkileri hanlığın mevcudiyeti üzerinde önemli bir paya sahip olmuştur. Bolşevik hareketin sunduğu fikirler Buhara’daki aydın kesimi de etkisi altına almış ancak Buharalı ceditçilerin güvenilir buldukları bu fikirler hanlığın Bolşeviklerce işgal edilmesine sebep olduğu gibi siyasî sonuçları da tam olarak onların tahmin ettiği gibi olmamıştır. 1920 yılında Sovyet ordusuna yenik düşerek hanlığı terk etmek zorunda kalan Âlim Han’ın ardından hanlık Sovyet kontrolüne geçmiştir. Hanlığın Sovyet hakimiyetine geçiş sürecinde kültürel ve sosyal değişimler etkili olmuştur. Çalışmada bu değişimler yenilik taraftarı kadroların bu konudaki faaliyetleri üzerinden incelenmiştir. Sovyetler Birliği’ndeki idari yapılanma neticesinde 1923 yılında Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını alan hanlık, 1924 yılında siyasî olarak tamamen ortadan kaldırılmıştır. Çalışma, Buhara Hanlığı’nın Astrahanîler ve Mangıtlar idaresinde olan döneminin siyasi yönünü incelerken sözü edilen dönemlerde ortaya çıkan dönem kaynaklarının ve bu dönem ile ilgili güncel kaynakların tanıtılmasını da amaçlamaktadır.
ABSTRACT The Khanate of Bukhara was founded in 1500 in Transoxiana by Mohammed Shaybani, a descendant of Shiban, one of the sons of Genghis Khan's eldest son, Cuci, and continued to exist until 1920 with dynastic changes. The dominance, which started with the Shaybanids (Abu'l-Hayrlılar) in 1500, was continued from 1599 to 1785 by the Astrakhanids (Canoğulları, Tokay Timurids) who were descendants of Tokay Timur, who was also one of the sons of Cuci. The question of who was the first ruler of the Astrakhanid period, as well as the date of the beginning of the dynasty, is in question. As a result of the struggle for the throne in the Astrakhanid period, the help requested from the Mughal ruler, the wars with the Khwarezm Khanate and internal conflicts prepared the environment for the unstoppable rise of the Mangit dynasty. The fact that Nadir Shah took advantage of the authority vacuum and made Iranian dominance felt in Turkestan also coincides with this dynasty. This Iranian occupation has completely changed the internal political balance not only in Bukhara but also in the Turkestan khanates. After the death of Nadir Shah, the Astrakhanid dynasty came to an end in Bukhara and was replaced by the Mangit dynasty. The Mangit dynasty ruled over the Bukhara Khanate from 1785 to 1920. The period of Mangıts generally passed with efforts to establish authority over other Turkestan khanates, to ensure political stability and to establish a policy of balance with Russia. However, this danger gained seriousness for the Bukhara Khanate as the Russian Tsardom began to occupy the Turkestan khanates. In these years, when Turkestan was under the influence of the British and Russian rivalries, the Bukhara Khanate took an attitude in favor of Russia. In this period, the jadid movement led by Kazan and Crimean Tatars began to make itself felt in Turkestan, and the khanate was divided into two socially and culturally. The conflicts between the supporters of innovation belonging to the Jadid movement and the opponents who supported the continuation of the traditional structure also played an important role in the political life of the khanate. As the Russian railways began to extend into Turkestan, inevitable invasions followed each other, and the Bukhara Khanate was occupied by the Russians during the Mangits period. Although the Bukhara Khanate gained its independence in 1918-1920 with the collapse of the Russian Tsardom, this situation did not last long. The effects of the civil war between Bolsheviks and Mensheviks during the First World War had an important share on the existence of the khanate. The ideas presented by the Bolshevik movement also influenced the intelligentsia in Bukhara, but these ideas, which the Bukhara jadids found reliable, caused the khanate to be occupied by the Bolsheviks, and their political results were not exactly as they had predicted. After Alim Khan, who was defeated by the Soviet army and had to leave the khanate in 1920, the khanate passed under the control of the Soviets. Cultural and social changes were effective in the transition process of the Khanate to Soviet domination. In the study, these changes were examined through the activities of the pro-innovation staff on this subject. The khanate, which was renamed the Bukhara Soviet Socialist Republic in 1923 as a result of the administrative restructuring in the Soviet Union, was completely abolished politically in 1924. While examining the political aspect of the period of the Bukhara Khanate under the rule of Astrakhanids and Mangits, it also aims to introduce the period sources and current sources related to this period.
