Timurlu devletinde hükümdarlar, İran coğrafyasının dinî, sosyal, siyasî ve ekonomik yapısı üzerinde etkili olmuşlardır. Kendi meşruiyetlerini kabul ettirmek, siyasî mücadelelerde rakiplerine üstünlük sağlamak gibi birçok hususlarda tarîkat ve din adamlarının nüfuzlarından faydalanmışlardır. Bu çalışma tasavvufî düşüncenin ve tarîkatların etkinliğinin arttığı Timurlular döneminde (1370-1507) devlet yöneticileri ve halk arasında şöhret bulan Şeyh Ni’metullâh-ı Velî ile Nakşibendîyye tarîkatı’nın faaliyetlerini kapsamaktadır. XIV. yy.’ın sonu ile XV. yy.’ın başlarında İran’ın dinî, sosyal ve toplumsal hayatında rol oynayan tasavvuf; Sünnî-Şiî meşrepli tarîkatların faaliyetleri ile toplumun hemen her kesimine ulaşmıştır. Kübreviyye, Yeseviyye, Hurûfiyye, Safeviyye, Nakşibendîyye, Kâdiriyye, Nûrbahşiyye gibi Şiî ve Sünnî meşrepli anlayışlar, bu dönemin öne çıkan tarîkatlarıdır. Şiî coğrafyada müntesip kazanan Velî ile Sünnî meşrepli Nakşibendîyye dervişleri; dinî, ilmî, siyasî ve toplumsal faaliyetleri ile Timurlular dönemine damga vurmuşlardır. Belirtmek gerekir ki Timurlular döneminde Ni’metullâhiyye tarîkatının faaliyetlerinden çok kurucusu olan Şeyh Ni’metullah-ı Velî’nin adının öne çıktığı görülmektedir. Bundan dolayı Velî’nin yapmış olduğu faaliyetlere değinmek daha çok önem arz etmektedir. Çoğunlukla İran kaynaklarına başvurulan bu çalışmada Nakşibendîyye, Sünnî şerîatın daima sadık bir savunucusu iken Şeyh Ni’metullâh-ı Velî; Şiî eğilimler gösteren bir sûfî olarak zikredilmektedir. Ancak eserlerinden Sünni olduğu anlaşılan Velî’nin Şiî anlayışı temsil ettiğinin söylenmesi, Şiî merkezlerde faaliyet yürütmesine ve Ehl-i Beyt’e olan bağlılığına dayandırılmaktadır. Şiî kaynakların zaviyesinden bakıldığında Velî, Timurlular döneminde Kirmân başta olmak üzere İran’ın Şiî bölgelerinde halkın desteğini alarak faaliyetlerini sürdüren en önemli sûfîdir. Diğer taraftan İran’ın bazı bölgelerine Sünnî düşüncenin yerleşmesinde etkili olan ve Sünnîliğin temsilcisi konumunda görülen Nakşibendîyye’nin, halkın ve devletin gösterdiği hürmet ve itibarın neticesinde döneminin en yaygın tarîkatı olması da dikkate değer bir husustur. Bu bağlamda dönemin Nakşibendîyye tarikatının ve Şeyh Ni’metullâh-ı Velî’nin halkın teveccühünü kazanmasının nedenlerinin yanında yöneticilerle menfi veya müspet ilişkilerini de araştırmak önem arz etmektedir. Amacımız Timurlular döneminde İran’ın tasavvufî hayatı üzerinde etkili olan Şeyh Ni’metullâh Velî’nin ve Nakşibendîyye’nin faaliyetlerinden yola çıkarak bir devrin dinî, siyasî ve tasavvufî yapısını önemli kaynaklara başvurarak ortaya koymaktır.
The rulers of the Timurid state had an impact on the religious, social, political and economic structure of the Iranian geography. They benefited from the influence of sects and clergy in many matters such as establishing their own legitimacy and gaining superiority over their rivals in political struggles. This study covers the activities of Sheikh Ni'metullâh-ı Velî and the Nakşibendîyye sect, who found fame among the state administrators and the public during the Timurid period (1370-1507), when the effectiveness of Sufi thought and sects increased. XIV. end of the century, 15th century Sufism, which played a role in the religious, social and social life of Iran at the beginning of the century; It has reached almost every segment of society through the activities of Sunni-Shiite sects. Shiite and Sunni-oriented approaches such as Kübreviyye, Yeseviyye, Hurûfiyye, Safaviyye, Nakşibendîyye, Kâdiriyye, Nûrbahşiyye are the prominent sects of this period. Velî, who gained followers in the Shiite geography, and Naqshbandiyya dervishes of Sunni disposition; They left their mark on the Timurid period with their religious, scientific, political and social activities. It should be noted that during the Timurid period, the name of the founder of the Ni'metullahiyye sect, Sheikh Ni'metullah-ı Velî, came to the fore rather than its activities. Therefore, it is more important to mention the activities carried out by Velî. In this study, mostly referring to Iranian sources, Nakşibendîyye was always a staunch defender of Sunni sharia, while Sheikh Ni'metullâh-ı Velî; He is mentioned as a Sufi with Shiite tendencies. However, the statement that Veli, who is understood to be Sunni from his works, represents the Shiite mentality is based on his activities in Shiite centers and his loyalty to the Ahl al-Bayt. When viewed from the perspective of Shiite sources, Veli is the most important Sufi who continued his activities with the support of the people in the Shiite regions of Iran, especially Kirmân, during the Timurid period. On the other hand, it is also noteworthy that Naqshbandiyya, which was influential in the establishment of Sunni thought in some regions of Iran and was seen as the representative of Sunnism, was the most widespread sect of its time as a result of the respect and respect shown by the people and the state. In this context, it is important to investigate the reasons why the Naqshbandiyya sect of the period and Sheikh Ni'metullâh-ı Veli gained the favor of the people, as well as their negative or positive relations with the rulers. Our aim is to reveal the religious, political and mystical structure of a period by referring to important sources, based on the activities of Sheikh Ni'metullâh Veli and Naqshbandiyya, who were influential on the Sufi life of Iran during the Timurid period.
