Akademik Veri Yönetim Sistemi
HİCRÎ BİRİNCİ ASIRDA İSLÂMÎ İLİMLER ‐I‐ Kur’ân İlimleri ve Tefsir, Hidayet Aydar,Ziyad Alrawashdeh,Elif Gül Gökhan,Sultan Ümmügülsüm Gündüzalp,Ülfer Karabulut,Ümit Eskin,Yasemin Çelikhası,Khadeejeh Alrawashdeh, Editör, Ensar Neşriyat, İstanbul, ss.555-580, 2020
Sahâbe ve Tâbiûn dönemleri, tefsir tarihi açısından son derece önemlidir. Tefsir alanında Sahâbe döneminin en önemli simalarından birisi de Abdullâh b. Abbâs’tır (ö. 68/687). Hicretten üç yıl önce dünyaya gelmiş olan İbn Abbâs, aynı zamanda Hz. Peygamber’in amcasının oğludur. Engin şiir bilgisi, ilme olan merakı, sahâbenin önde gelenlerinin bulunduğu meclislerde bulunması ve Arap örfünü iyi bilmesi onu birçok sahâbîden farklı kılmıştır. Onun, Hz. Peygamber’in duasına mazhar olması ve tüm hayatı boyunca ilimle uğraşması, Hibru’l-ümme, Tercümânü’l-Kur’an olarak anılmasına da vesile olmuştur. Mekke Tefsir Ekolü’nün kurucusu olarak da tarihteki yerini alan İbn Abbâs’ın sahip olduğu bu özellikleri ile onun tefsirde bir otorite olduğu herkesçe kabul edilmiştir. Bunların yanı sıra Hülefâ-i Râşidîn’in kendisine danışmaları, Hz. Ali (ö. 40/661) döneminde cereyan eden siyâsî olaylarda onun yanında yer alması ve İbn Zübeyr’in (ö. 73/692) halifeliğini kabul etmemesi onun siyâsî bir kişiliğinin olduğunu da göstermektedir. Ancak yine de o, hayatı boyunca ilimle uğraşmayı, sahâbenin ileri gelenlerinden bilgi edinmeyi ve talebe yetiştirmeyi ihmal etmemiştir. Onun yetiştirdiği talebelerden biri de Mücâhid b. Cebr’dir (ö. 103/721). Mücâhid b. Cebr, Tâbiûn neslinin önde gelen âlimlerinden biri olup, tefsir alanına olan özel ilgisi ile de ön plana çıkmıştır. Çeşitli rivâyetlerde Mücâhid b. Cebr’in Kur’an’ı üç kere baştan sona İbn Abbâs’a okuduğu ve her bir âyet üzerinde durarak o âyetin niçin nazil olduğunu sorduğu aktarılmaktadır. Ayrıca Mücâhid b. Cebr’in seyahati çok sevdiği, ehl-i kitâba müracaat ettiği ve re’y ile tefsir yaptığı rivâyet edilmektedir. Onun mevâliden olması, Arap örfünü iyi bilmesi ve İbn Abbâs’a Kur’an’ı arz etmesi onun Kur’an’a dair yorumlarını da şekillendirdiği düşünülebilir. Çeşitli kaynaklarda İbn Abbâs’ın talebelerini fetva vermeye teşvik ettiği bilgisi yer almaktadır. Ayrıca Mücâhid’in elindeki levhalarla İbn Abbâs’a geldiği ve İbn Abbâs’ın da ona yazmayı emrettiğine dair ifadeler geçmektedir. Sahip olduğu tüm bu özelliklerin tefsir yorumlarına nasıl yansıdığı Mücâhid’in tefsir yaparken hocası İbn Abbâs’tan etkilenip etkilenmediği, etkilendiyse ne ölçüde etkilendiği merak edilen bir konudur. Bu tebliğimizde İbn Abbâs’a nisbet edilen tefsir rivâyetleri ile Mücâhid b. Cebr’e nisbet edilen tefsir rivâyetleri çeşitli açılardan karşılaştırılacaktır. Mücâhid b. Cebr’in, seyahati çok sevmesi, ehl-i kitâba müracaat etmesi ve re’y ile tefsir yapmasının âyet yorumlarına nasıl yansıdığı araştırılacak ayrıca hocası İbn Abbâs’ın tefsiri ile benzer ve farklı yönleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu karşılaştırma yapılırken, bu iki otoriteye ait görüşlerin derlenip bir arada basılmış eserlerden istifade edilecektir. İbn Abbâs’a nisbet edilen görüşler Tefsîru İbn Abbâs ve merviyyâtüh, Tefsiru İbn Abbâs: Sahîfetu Ali b. Ebî Talha, Garîbu’l-Kur’an ve Tenvîru’l-mikbâs min tefsîri İbn Abbâs adlarıyla derlenmiştir. Mücâhid b. Cebr’in görüşleri ise Tefsîru Mücâhid ve Tefsîrü’l-İmâm Mücâhid b. Cebr adı altında neşredilmiştir. Bunların yanı sıra son yıllarda, sahâbe ve tâbiûn neslinden olan önemli simalara ait tefsire dair görüşlerin derlendiği ansiklopedi tarzında eserlerin varlığına da şahit olunmaktadır. Mevsu‘atü medreseti Mekke fi’t-tefsir adlı doktora çalışması ile Mevsu‘atü’t-tefsiri’l-me’sûr buna örnek verilebilir.
Anahtar Kelimeler: Sahâbe Tefsiri, Tabiûn Tefsiri, İbn Abbâs, Mücâhid b. Cebr, Tefsîru İbn Abbâs, Tefsîru Mücâhid