Akademik Veri Yönetim Sistemi
5. International Anatolian Scientific Research Congress, Hakkari, Türkiye, 21 - 23 Temmuz 2023, ss.7-9
Kenger (Gundelia L.) bitkisi geçmişten
günümüze yetiştiği coğrafyalarda halk tarafından gıda ürünü ve birçok
hastalığın geleneksel tedavisinde de kullanılmaktadır. İlk baharın gelişiyle
birlikte başta Hakkâri, Van, Bitlis, Muş ve Ağrı illerinde yoğun olarak
toplanmaktadır. Azda olsa Bingöl, Elazığ, Siirt, Tunceli, Erzincan ve Erzurum
illerine bağlı köylerde de toplanmaktadır. Yöre halkı kengerhan veya Xıştik
adını verdikleri özel aletlerle çok yıllık olan Kenger bitkisinin tepe
tomurcuklarını toplamak için topluca günün erken saatlerinde yola koyulmakta ve
toprağın çok derinine inmeden yüzeye yakın Kenger tomurcuklarını
toplamaktadırlar. Daha sonra bu topladıklarını taze taze yemek yapımında
kullandıkları gibi salamuraya bırakarak yıl içinde de yemek yapımında ve turşu olarak ta kullanmaktadırlar. Özellikle Elazığ,
Bingöl, Muş ve Bitlis illerinde gövdesi çizilerek sütünden kenger sakızı yapılmaktadır.
Bazı kesimlerce
geçim kaynağı olarak görülen Kenger’in bu hali tonlarca toplanarak il ve ilçe
merkezlerinde ilkbaharda halk pazarlarında kilosu 20-30 TL arasında
satılmaktadır. Karın eridiği yerlerde tomurcuklanma döneminde ve genç dalları
ve yaprakları ilkbaharda soyularak bölgede en yaygın ve en çok çiğ olarak
kullanılan bitkilerdendir. Genç gövdeleri temizlenip soyulduktan sonra yağda
yumurta ile birlikte kızartılarak üç öğün yenilmektedir. Taze yaprakları ayrıca
çorbaya katılmaktadır.
Kenger ile
ilgili kullanımlarda asıl önemli olan tohumlarının çerez olarak
kullanılmasıdır. Özellikle Hakkari ve çevresinde sonbaharda olgun tohumlu meyvalar
yöre halkı tarafından arazide çok zor şartlarda toplanmaktadır. Torbalarla
evlere getirilen meyvalar daha sonra toptancılar tarafından yöre halkından köy
köy ziyaret edilerek kalitesine göre 2022 yılı itibariyle kilosu 70-180 TL
arasında satın alınmaktadır. Daha sonra meyvalarındaki dikenlerden arındırmak
için toptancılar bazı işlemlerden geçirdikten sonra meyvalar kavrularak yurt
dışında kilosu 300-500 TL’ye satmaktadır. Tohumları meyvalardan çıkarıldıktan
sonra 100 gr’lık paketler 100-150 TL’den çoğunlukla yurt dışına satışı yapılan tohumları
çerez olarak kullanılmaktadır.
Bazı yerlerde tohumu
kavrulduktan sonra taş dibeklerle dövülüp elenmesiyle elde edilen ürün Kenger
kahvesi olarak tüketilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Gundelia, Kenger, Etnobotanik, Kuruyemiş,
Çerez, Hakkari.
Kenger (Gundelia L.)
has been used as a food product and in the traditional treatment of many
diseases by the people in the geographies where it has grown from past to
present. With the arrival of spring, especially in the provinces of Hakkari,
Van, Bitlis, Muş and Ağrı, the above-ground parts are top rood intensively.
Kenger is also collected in the villages of Bingöl, Elazığ, Siirt, Tunceli,
Erzincan and Erzurum, although not as far as the above provinces. The local
people set out in the early hours of the day to collect the top buds of the
perennial Kenger plant with special tools they call Kengerhan or Xıştik, and
they collect the Kenger buds near the surface without going too deep into the
soil. These buds, which are collected later, are used in cooking or left in
brine and stored during the year in cooking and pickle. Especially in the provinces
of Elazığ, Bingöl, Muş and Bitlis, Kenger Gum is made from its latex by
cutting its stem. The buds of Kenger, which is seen as a source of livelihood
in some districts, are collected in tons and sold in public markets in the city
and district centers in spring for 20-30 TL per kilogram. It is one of the most
common and most used raw plants in the region by peeling young branches and
leaves in the budding period and in the spring where the snow melts. After the
buds are cleaned and peeled, they are fried with eggs in oil and eaten three
meals a day. Fresh leaves are also added to the soup.
The most important thing in the
use of Kenger among the people is the use of its seeds. Especially in Hakkari
and its surroundings’ ripe seeded fruits are collected in the nature by the
local people in autumn. Ripe fruits brought to homes in bags were purchased by
wholesalers between 70-180 TL per kilogram last year, depending on seed size
and quality. Afterwards, wholesalers go through some processes in order to
remove the thorns in their fruits, and then the fruits are roasted and sold
abroad for 300-500 TL per kilogram.
After removing the seeds from
the fruits to be used as nuts and snacks, 100 gr packages are mostly
sold abroad for 100-150 TL.
In some places, after roasting
Kenger seeds, the product obtained by beating and sifting in stone mortars is
consumed as Kenger coffee.
Keywords: Gundelia, Kenger, Ethnobotany, Nuts, Snacks, Hakkari.